Πολλοί αναλυτές υποστήριξαν ότι το 2025 ήταν annus horribilis για την θέση του Ιράν στον περιφερειακό συσχετισμό ισχύος της Δυτικής Ασίας. Το καθεστώς Άσαντ στη Συρία ανατράπηκε και η Χεζμπολλάχ δέχθηκε πολύ σοβαρό πλήγμα που εξουδετέρωσε σχεδόν το σύνολο της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της και κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του πυραυλικού οπλοστασίου της. Πέρα όμως από το βαρύ πλήγμα που δέχθηκε ο «Άξονας της Αντίστασης» το Ιράν συγκρούστηκε μετωπικά με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ χάνοντας ένα πολύ μεγάλο μέρος της αντιαεροπορικής άμυνας του, σημαντικά στελέχη της ηγεσίας των Φρουρών της Επανάστασης και βέβαια μεγάλο μέρος των πυρηνικών εγκαταστάσεων. Το ιδεολογικό και πολιτικό πρόβλημα που δημιουργούν αυτές οι εξελίξεις για την πολιτική ελίτ της Ισλαμικής Δημοκρατίας είναι ότι παρουσιάστηκε αδύναμη να προστατέψει την επικράτεια και την κυριαρχία του ίδιου του Ιράν.
Η εξωτερική πολιτική υπό το πρίσμα εσωτερικών κι εξωτερικών συσχετισμών
Η εξωτερική πολιτική του Ιράν πρέπει να εξετασθεί με βάση τέσσερις παραμέτρους.
Η πρώτη παράμετρος είναι το αίσθημα της απομόνωσης της ισλαμικής επανάστασης που δημιουργήθηκε από την υποστήριξη όλων των μεγάλων δυνάμεων και των συνασπισμών στο καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν στον πόλεμο Ιράν-Ιράκ στη δεκαετία του 1980. Το αίσθημα αυτό αναζωπυρώθηκε με την επιβολή σκληρότερων διεθνών κυρώσεων στη δεκαετία του 2000. Η απάντηση της Τεχεράνης στην απομόνωση ήταν η συγκρότηση μετώπων με μη κρατικούς δρώντες εναντίον της άδικης δυτικοκεντρικής διεθνούς τάξης.
Η δεύτερη παράμετρος είναι η πεποίθηση της ιρανικής ελίτ, ισλαμικής και κοσμικής ότι το Ιράν αποτελεί μια εξαιρετική περίπτωση κράτους, το οποίο λόγω του ιστορικού παρελθόντος του είναι προορισμένο να γίνει φυσικός περιφερειακός ηγεμόνας στη Δυτική Ασία. Στην Ισλαμική Δημοκρατία η πεποίθηση αυτή ενισχύθηκε από την φυσιογνωμία του μαχητικού πολιτικού σιιτισμού. Βασικό στοιχείο αυτής της πεποίθησης είναι ότι οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, η Βρετανία παλαιότερα και σήμερα οι ΗΠΑ εμποδίζουν το Ιράν να αναλάβει τον φυσικό του ρόλο στην περιοχή και αποβλέπουν στην ανατροπή του ισλαμικού καθεστώτος.
Η τρίτη παράμετρος είναι η «ασιανοποίηση» (asianisation) της Μέσης Ανατολής δηλαδή η σύνδεση της περιοχής με τις ασιατικές και ευρασιατικές δυνάμεις, την Κίνα κυρίως αλλά και τη Ρωσία, την Κεντρική Ασία, την Ινδία, τη Μαλαισία και την Ινδονησία, και η παράλληλη απαγκίστρωσή της από την δυτική επιρροή. Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να ερμηνευθεί και η συμφωνία για την ομαλοποίηση των σχέσεων της με την Σαουδική Αραβία που υπεγράφη στο Πεκίνο το 2023. Η χρήση του όρου «Δυτική Ασία» αντί του αποικιοκρατικής κοπής «Μέση Ανατολή» από την Τεχεράνη και άλλες ασιατικές χώρες εκφράζει αυτήν την αλλαγή.
Η τέταρτη παράμετρος είναι η αντικατάσταση της σημερινής δυτικής αμερικανοκεντρικής παγκόσμιας τάξης με μια άλλη με κέντρο την Ασία ή με ένα πολυκεντρικό σύστημα.
Η αποδυνάμωση του Ιράν, η καταστροφή των δορυφορικών δυνάμεων
Η μεγαλύτερη όμως κρίση της διεθνούς θέσης του Ιράν ξέσπασε με την επίθεση της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023 και τον πόλεμο εθνοκάθαρσης που διεξήγε το Ισραήλ στην Λωρίδα της Γάζας. Το Ιράν ήταν εξαιρετικά επιφυλακτικό να εμπλακεί σε μια άμεση σύγκρουση με το Ισραήλ γιατί εκτιμούσε ότι αυτό θα έδινε την αφορμή στις ΗΠΑ για επίθεση στο πυρηνικό του πρόγραμμα. Η εμπλοκή όμως της Χεζμπολλάχ και της Ανσάρ Αλλάχ (Χούθι) στην σύγκρουση οδήγησε – μάλλον χωρίς σχεδιασμό και προετοιμασία- σε αυτό που ο «άξονας της Αντίστασης» ονόμαζε ενοποίηση των πεδίων. Αντί η ενοποίηση αυτή να μειώσει την αποτρεπτική ικανότητα του Ισραήλ, έδωσε στο Τελ Αβίβ την ευκαιρία να διαλύσει την επιχειρησιακή ικανότητα της Χεζμπολλάχ, να εξοντώσει την ηγεσία της και να συμβάλλει έτσι και στην κατάρρευση του καθεστώτος του Άσαντ στη Συρία.
Το βασικό μάθημα για την Τεχεράνη από την εισβολή του Ιράκ το 1980 και τον δεκαετή πόλεμο ήταν να απωθήσει τις απειλές ασφαλείας μακριά από τα σύνορά της, μέσω ενός δικτύου ένοπλων μη κρατικών δρώντων και ενός ισχυρού πυραυλικού οπλοστασίου. Η ραγδαία αποδυνάμωση της Χεζμπολλάχ και της Χαμάς και η πτώση του καθεστώτος Άσαντ έπληξε σοβαρά το δίκτυο των ένοπλων μη κρατικών δρώντων και η επίθεση του Ισραήλ κατέστρεψε μεγάλο μέρος του πυραυλικού οπλοστασίου και της αντιαεροπορικής άμυνας του Ιράν.
Διπλωματική και στρατιωτική απομόνωση
Το Ιράν, στην παρούσα συγκυρία, στερείται ενός αξιόπιστου πλέγματος στρατιωτικών συμμαχιών που θα μπορούσαν να του εξασφαλίσουν ουσιαστική εξωτερική στήριξη. Παρά τις σποραδικές και μη επαληθευμένες αναφορές περί πιθανής εμπλοκής του Πακιστάν, δεν υφίστανται απτά δεδομένα που να τεκμηριώνουν συστηματική στρατιωτική συνδρομή από τρίτους δρώντες. Η Ρωσία και η Κίνα, αν και θεωρητικά αντιπροσωπεύουν πυλώνες ενός εναλλακτικού διεθνούς συστήματος (BRICS, Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης), δεν έχουν υιοθετήσει δεσμευτικές πολιτικές ασφάλειας έναντι του Ιράν. Σε αντίθεση, ο δυτικός συνασπισμός εξακολουθεί να διατηρεί υψηλό βαθμό θεσμικής και στρατηγικής συνοχής, λειτουργώντας ως «μπλοκ ασφαλείας» με συλλογικές δεσμεύσεις και προβλέψιμες γραμμές άμυνας.
Από την άλλη πλευρά, στο Ισραήλ -κυρίως στην κυβερνώσα Δεξιά- έχει διαμορφωθεί η πεποίθηση ότι σποραδικές επιθέσεις εναντίον του Ιράν δεν μπορούν να εξαλείψουν πλήρως το πυρηνικό του πρόγραμμα, ούτε να μειώσουν αποφασιστικά την περιφερειακή επιρροή του. Υποστηρίζουν ότι μόνο μια αλλαγή καθεστώτος στην Τεχεράνη θα απαλλάξει το Ισραήλ από την ιρανική απειλή. Η στρατηγική που θεωρούν πιο αποτελεσματική περιλαμβάνει ένα σενάριο αλλαγής καθεστώτος με ξένη υποστήριξη, στο οποίο εξωτερικοί παράγοντες αποδυναμώνουν τον μηχανισμό εξαναγκασμού του καθεστώτος, επιτρέποντας έτσι στις δυνάμεις της αντιπολίτευσης να το ανατρέψουν.
Στην Ουάσιγκτον, η επικρατούσα εκτίμηση είναι ότι το Ιράν ενδέχεται να πλησιάζει σε μια μεγάλη εσωτερική κρίση λόγω της επιδείνωσης των οικονομικών συνθηκών και του έντονου ανταγωνισμού για τη διαδοχή του Ανώτατου Ηγέτη Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ. Για αυτό η κυβέρνηση Τραμπ δεν έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ανταποκριθεί στις επανειλημμένες προσκλήσεις της Τεχεράνης για διαπραγμάτευση ενός αξιοπρεπούς πλαισίου για την επίλυση του πυρηνικού ζητήματος. Αντίθετα, τα κράτη του Κόλπου θεωρούν την κατάρρευση του ιρανικού καθεστώτος —και το χάος που πιθανόν θα ακολουθήσει— ως σοβαρή απειλή για την περιφερειακή ασφάλεια. Ως αποτέλεσμα, ενδέχεται να ανανεωθούν οι προσπάθειες για την επίτευξη κάποιας μορφής συνεννόησης μεταξύ των αραβικών κρατών, της Τουρκίας και του Ιράν. Η όλο και πιο απρόβλεπτη συμπεριφορά του Ισραήλ προκαλεί βαθιά ανησυχία στο Κάιρο, το Ριάντ, τη Ντόχα και το Αμπού Ντάμπι.
Κυρώσεις και οικονομία
Στο εσωτερικό διαδοχικές δέσμες κυρώσεων που επιβλήθηκαν στο Ιράν κατά την τελευταία δεκαετία είχαν καθοριστικές συνέπειες για την οικονομική του επίδοση, οδηγώντας σε σημαντική συρρίκνωση του ΑΕΠ, της παραγωγής πετρελαίου και των εξαγωγών. Εκτιμάται ότι, στην περίοδο 2010–2020, ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ ήταν κατά 12 έως 19 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερος σε σύγκριση με το υποθετικό σενάριο απουσίας κυρώσεων. Πέραν των μακροοικονομικών επιπτώσεων, οι κυρώσεις επίδρασαν και στην κατανομή του εισοδήματος, επιδεινώνοντας τις κοινωνικές ανισότητες.
Ιδιαίτερα ευάλωτα αποδείχθηκαν τα αγροτικά νοικοκυριά, τα νοικοκυριά χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, καθώς και εκείνα που είχαν ως επικεφαλής ηλικιωμένους ή ανέργους, τα οποία παρουσίασαν αυξημένη πιθανότητα να υποχωρήσουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Αντιθέτως, τα νοικοκυριά με μέλη απασχολούμενα στον δημόσιο τομέα και εκείνα που διέθεταν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο διέθεταν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και προστασία απέναντι στις αρνητικές επιπτώσεις των κυρώσεων. Ο πληθωρισμός κυμαίνεται γύρω στο 60%. Οι τιμές, συμπεριλαμβανομένων των βασικών ειδών διατροφής και των δομικών υλικών, έχουν επίσης αυξηθεί κατακόρυφα καθώς οι αγορές έχουν προσαρμοστεί. Η τιμή των γαλακτοκομικών προϊόντων, για παράδειγμα, τριπλασιάστηκε τον Νοέμβριο. Η υδατική κρίση οδήγησε σε σημαντικά προβλήματα στην υδροηλεκτρική παραγωγή και σε συνδυασμό με την κακή συντήρηση απαρχαιωμένων δικτύων ανάγκασε τις αρχές να προβούν σε περιοδικές διακοπές ρεύματος και νερού σε οικιστικές, εμπορικές και βιομηχανικές περιοχές.
Το καταφύγιο του εθνικισμού
Το καθεστώς από την πλευρά του εκμεταλλεύτηκε τον ιρανικό εθνικισμό που είναι πάντοτε παρών και ισχυρός για να κερδίσει την στήριξη μεγάλου μέρους της κοινωνίας επισείοντας τον κίνδυνο διαμελισμού του Ιράν. Ο φόβος διαμελισμού του Ιράν ως αποτέλεσμα εξωτερικής επέμβασης είναι ένα συναίσθημα κυρίαρχο σε όλον τον εικοστό αιώνα και επανέρχεται σήμερα στο προσκήνιο λόγω της αμερικανικής πολιτικής περικύκλωσης και αποκλεισμού του Ιράν και της ισραηλινής υποστήριξης στην αλλαγή καθεστώτος.
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, το Ιράν συνεχίζει να πλαισιώνει τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της της αντίθεσης προς τη Δύση, της αναζήτησης εναλλακτικών δομών συνεργασίας και συλλογικής ασφάλειας και της επιδίωξης περιφερειακής ηγεμονίας. Οι πυλώνες της μετα-επαναστατικής στρατηγικής του παραμένουν ενεργοί, αλλά η αποτελεσματικότητά τους μειώνεται σε μια εποχή που οι σύμμαχοι του «άξονα της Αντίστασης» δέχονται σοβαρά πλήγματα και οι εναλλακτικές δομές ασφάλειας δεν μπορούν να ανταγωνιστούν την ανθεκτικότητα του δυτικού συστήματος.
Η κρίση που προέκυψε μετά τον πόλεμο στη Γάζα το 2023 αποκάλυψε τα όρια της ιρανικής προσέγγισης μέσω ένοπλων μη κρατικών δρώντων, οδηγώντας σε σημαντική υποχώρηση της περιφερειακής του ισχύος. Το βασικό ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν η Ισλαμική Δημοκρατία μπορεί να μετασχηματιστεί θεσμικά και στρατηγικά ώστε να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον με έντονες εσωτερικές πιέσεις και οι διεθνείς αντιπαραθέσεις.
