Η εισβολή της Ναζιστικής Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση στις 22 Ιουνίου 1941 – με την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα» – δεν ήταν αποτέλεσμα στιγμιαίας απόφασης. Αντιθέτως, αποτέλεσε την κορύφωση ιδεολογικών, γεωπολιτικών και στρατηγικών σχεδιασμών που είχαν τεθεί σε κίνηση ήδη πριν από την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ (1939)
Στις 23 Αυγούστου του 1939 υπογράφτηκε στη Μόσχα το σύμφωνο μη επίθεσης ανάμεσα στη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση. Παρά τη φαινομενικά απρόσμενη αυτή συμφωνία μεταξύ δύο ιδεολογικά εχθρικών καθεστώτων – του χιτλερικού εθνικοσοσιαλισμού και του σοβιετικού κομμουνισμού – η σύμπραξη είχε πολύ πρακτικά κίνητρα: η Γερμανία ήθελε να αποφύγει έναν πόλεμο σε δύο μέτωπα, ενώ η Σοβιετική Ένωση ήθελε χρόνο για να ανασυγκροτήσει τις ένοπλες δυνάμεις της μετά τις αιματηρές σταλινικές εκκαθαρίσεις.
Το σύμφωνο περιελάμβανε μυστικό πρωτόκολλο που ρύθμιζε τη διανομή σφαιρών επιρροής στη Βαλτική, τη Φινλανδία, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Η Σοβιετική Ένωση εισέβαλε στην Ανατολική Πολωνία λίγες ημέρες μετά την εισβολή των Γερμανών από τα δυτικά. Έως το 1940, οι δύο χώρες είχαν συμφωνήσει σε σειρά εδαφικών ανακατατάξεων, αλλά η ιδεολογική καχυποψία δεν έπαψε να υφίσταται.
Στον δρόμο για την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα: Το όραμα του Χίτλερ για «Lebensraum»
Ο Αδόλφος Χίτλερ είχε εκφράσει ήδη από το «Mein Kampf» την πίστη του ότι ο γερμανικός λαός χρειαζόταν ζωτικό χώρο (Lebensraum) για να επιβιώσει και να ευημερήσει. Αυτός ο χώρος, σύμφωνα με την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού, βρισκόταν προς Ανατολάς, στις απέραντες εκτάσεις της Σοβιετικής Ένωσης, οι οποίες θεωρούνταν πλούσιες σε φυσικούς πόρους και κατεχόμενες από κατώτερες σλαβικές φυλές.
Ο Χίτλερ είχε πει σε συνεργάτες του:
«Όταν χτυπήσουμε την πόρτα, όλο το σαθρό οικοδόμημα του μπολσεβικισμού θα καταρρεύσει».
Πίστευε ότι η σοβιετική διοίκηση ήταν αδύναμη, ο στρατός αποδιοργανωμένος και η κοινωνία έτοιμη να εξεγερθεί.
Η στρατιωτική προετοιμασία: Σχέδιο Τυφών και ανασχεδιασμός του Ανατολικού Μετώπου
Οι γερμανικές ένοπλες δυνάμεις, που είχαν ήδη επιβληθεί στην Πολωνία (1939), στη Δανία και Νορβηγία (1940), καθώς και στη Γαλλία (1940), θεωρούσαν ότι ο πόλεμος στη Δύση είχε ουσιαστικά τελειώσει. Η προσοχή στράφηκε στο Ανατολικό Μέτωπο.
Το επιτελείο της Βέρμαχτ, υπό τον στρατηγό Φραντς Χάλντερ, ξεκίνησε από το καλοκαίρι του 1940 να εκπονεί λεπτομερές σχέδιο εισβολής. Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε μια αστραπιαία προέλαση τριών μεγάλων γερμανικών Στρατιών:
- Βόρεια Στρατιά Ομάδα (Heeresgruppe Nord) προς τα Βαλτικά και το Λένινγκραντ,
- Κεντρική Στρατιά Ομάδα (Heeresgruppe Mitte) προς Μόσχα,
- Νότια Στρατιά Ομάδα (Heeresgruppe Süd) προς Ουκρανία και Καύκασο.
Ολόκληρη η εκστρατεία προϋπέθετε ότι η Σοβιετική Ένωση θα συντριβόταν εντός 8-10 εβδομάδων και πριν τον ερχομό του χειμώνα. Τα logistics όμως για μια επιχείρηση τέτοιας κλίμακας δεν είχαν προηγούμενο: περισσότεροι από 3.000.000 στρατιώτες, 3.500 άρματα μάχης, 2.700 αεροσκάφη, 7.000 πυροβόλα και 625.000 οχήματα έπρεπε να κινηθούν με ακρίβεια στην καρδιά μιας αχανούς και ανεξερεύνητης χώρας.
Σοβιετική αμηχανία και υποτίμηση της απειλής
Ο Στάλιν είχε ειδοποιηθεί αρκετές φορές – ακόμη και από κατασκόπους – για επικείμενη εισβολή. Οι Βρετανοί, οι Αμερικανοί αλλά και σοβιετικοί πράκτορες είχαν προειδοποιήσει για τη συσσώρευση γερμανικών δυνάμεων στα σύνορα. Παρ’ όλα αυτά, ο Στάλιν πίστευε μέχρι και την παραμονή της επίθεσης ότι ο Χίτλερ δεν θα διακινδύνευε έναν διμέτωπο πόλεμο.
Αυτή η λανθασμένη εκτίμηση αποδείχθηκε καταστροφική: ο Κόκκινος Στρατός βρέθηκε απροετοίμαστος, με κακοσυντηρημένο εξοπλισμό και χωρίς σαφείς διαταγές. Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες παραδόθηκαν τις πρώτες εβδομάδες της επίθεσης. Ακόμη και η σοβιετική πολεμική αεροπορία αιφνιδιάστηκε και δεκάδες αεροδρόμια καταστράφηκαν μέσα σε λίγες ώρες.
Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα: Η έναρξη της εισβολής – 22 Ιουνίου 1941
Στις 03:15 τα ξημερώματα, χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμου, οι γερμανικές δυνάμεις εισβάλλουν στη Σοβιετική Ένωση. Μέσα σε λίγες ώρες, το Ανατολικό Μέτωπο εκτείνεται σε μήκος 2.900 χιλιομέτρων, από τη Βαλτική ως τη Μαύρη Θάλασσα. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη στρατιωτική εισβολή στην ιστορία.
Η επίθεση αιφνιδιάζει εντελώς τον Κόκκινο Στρατό, που βρίσκεται σε κατάσταση αμηχανίας και διάλυσης.
Οι πρώτες ημέρες θυμίζουν blitzkrieg: τα πάντσερ της Βέρμαχτ προελαύνουν με εκπληκτική ταχύτητα, συντρίβοντας τις πρώτες γραμμές άμυνας, ενώ η Λουφτβάφε κυριαρχεί στους αιθέρες καταστρέφοντας εκατοντάδες σοβιετικά αεροσκάφη στο έδαφος.
Κατάρρευση της πρώτης σοβιετικής γραμμής – πτώση του Μινσκ
Μέχρι το τέλος Ιουνίου, η Ομάδα Στρατιών Κέντρου, υπό τον Φον Μποκ, έχει ήδη καταλάβει το Μινσκ, συλλαμβάνοντας 300.000 Σοβιετικούς στρατιώτες. Η ταχύτητα της προέλασης ενισχύει την πεποίθηση των Ναζί ότι ο πόλεμος θα τελειώσει σύντομα.
Ωστόσο, από τον Ιούλιο και μετά, αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια υπερεπέκτασης: οι εφοδιοπομπές καθυστερούν, η βροχή μετατρέπει τους χωματόδρομους σε βούρκο (rasputitsa), ενώ οι Σοβιετικοί οργανώνονται και προβάλλουν σθεναρότερη αντίσταση.
Λένινγκραντ και Ουκρανία: δύο δύσκολα μέτωπα
Στα βόρεια, η Ομάδα Στρατιών Βορρά φτάνει στα προάστια του Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη) τον Σεπτέμβριο. Ο Χίτλερ διατάζει πολιορκία και όχι άμεση επίθεση. Θα ακολουθήσει μια από τις πιο αιματηρές και μακρές πολιορκίες στην ιστορία, που θα κρατήσει 872 ημέρες.
Στα νότια, η μάχη για το Κίεβο θα κοστίσει τρομακτικά σε ανθρώπινες ζωές. Παρότι οι Γερμανοί επιτυγχάνουν την κατάληψη της πόλης και τη σύλληψη 600.000 Σοβιετικών, οι απώλειες είναι μεγάλες και η επιχείρηση καθυστερεί την προέλαση προς τη Μόσχα.
Η καθυστερημένη εκστρατεία προς τη Μόσχα – Επιχείρηση «Τυφών»
Η κρίσιμη επίθεση για τη Μόσχα ξεκινά μόλις στις 2 Οκτωβρίου, με την κωδική ονομασία «Τυφών». Η γερμανική διοίκηση ήλπιζε να καταλάβει την πρωτεύουσα πριν την έλευση του χειμώνα. Όμως:
- Η μεταβαλλόμενη εποχή καθιστά το έδαφος αδιάβατο.
- Οι σοβιετικές ενισχύσεις, χάρη στις σιδηροδρομικές μεταφορές από την Άπω Ανατολή, αυξάνονται εντυπωσιακά.
- Οι αμυντικές γραμμές της Μόσχας θωρακίζονται σε βάθος.
- Η ηθική αντοχή του σοβιετικού λαού γίνεται παράγοντας-κλειδί.
Τον Νοέμβριο, οι Γερμανοί βρίσκονται μόλις 120 χλμ. έξω από τη Μόσχα, αλλά η προέλαση επιβραδύνεται. Το χιόνι και οι πολικές θερμοκρασίες (κάτω των -30°C) παγώνουν τον γερμανικό εξοπλισμό, ενώ οι στρατιώτες – χωρίς χειμερινό ρουχισμό – παθαίνουν κρυοπαγήματα.
Η σοβιετική αντεπίθεση και η υποχώρηση της Βέρμαχτ
Στις 6 Δεκεμβρίου 1941, ο Στρατάρχης Γκεόργκι Ζούκοφ δίνει το σύνθημα για την αντεπίθεση. Με φρέσκα στρατεύματα, που είχαν μεταφερθεί από τη Σιβηρία (γνωρίζοντας ότι η Ιαπωνία δεν θα επιτεθεί από τα ανατολικά), ο Κόκκινος Στρατός αναγκάζει τους Γερμανούς να οπισθοχωρήσουν δεκάδες χιλιόμετρα.
Το όνειρο της κατάληψης της Μόσχας εγκαταλείπεται οριστικά. Η Βέρμαχτ χάνει τον επιθετικό της ρυθμό και αρκείται πλέον στην αμυντική στρατηγική για να διατηρήσει τις θέσεις της.
Τα στρατηγικά σφάλματα της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα
Υποτίμηση του αντιπάλου και υπερεκτίμηση των δυνάμεων
Ο Χίτλερ και το επιτελείο του βασίστηκαν στην υπόθεση ότι η Σοβιετική Ένωση θα καταρρεύσει εύκολα, λόγω του κομμουνιστικού καθεστώτος, της πρόσφατης κάθαρσης στις Ένοπλες Δυνάμεις και της φυλετικής τους περιφρόνησης προς τους Σλάβους. Όμως:
- Ο σοβιετικός λαός συσπειρώθηκε, παλεύοντας για τη «μητέρα πατρίδα».
- Το πολιτικό σύστημα, παρά τον αυταρχισμό του Στάλιν, δεν κατέρρευσε.
- Οι μηχανοκίνητες μονάδες της Βέρμαχτ βρέθηκαν σε πρωτόγνωρες συνθήκες και χωρίς επαρκή υποστήριξη.
Επιχείρηση Μπραρμπαρόσα: Ανεπαρκής εφοδιαστική υποδομή
Η logistics της Βέρμαχτ αποδείχθηκε ανεπαρκής για τις τεράστιες αποστάσεις της Ρωσίας. Οι Γερμανοί βασίστηκαν:
- Σε σιδηροδρομικά δίκτυα διαφορετικού εύρους (σοβιετικό vs ευρωπαϊκό).
- Σε οχήματα με περιορισμένη εμβέλεια.
- Στη λεία του πολέμου, που δεν έφτανε για να καλύψει τις ανάγκες.
Η ταχύτητα της προέλασης, που αρχικά έμοιαζε ατού, κατέληξε σε αδυναμία υποστήριξης των εμπροσθοφυλακών. Ο χειμώνας βρήκε πολλές μονάδες χωρίς πυρομαχικά, τρόφιμα ή ρουχισμό.
Στρατηγική διασπορά των στόχων
Το επιτελικό σχέδιο της Μπαρμπαρόσα προέβλεπε επίθεση σε τρεις άξονες: Μόσχα, Λένινγκραντ και Ουκρανία. Το σφάλμα ήταν ότι:
- Διασπάστηκαν οι δυνάμεις χωρίς συγκέντρωση αποφασιστικού πλήγματος στην πρωτεύουσα.
- Οι πολιτικές παρεμβάσεις του Χίτλερ αλλοίωσαν τα στρατιωτικά σχέδια, με συνεχείς ανακατανομές στρατευμάτων.
- Η καθυστέρηση στην Ουκρανία αφαίρεσε πολύτιμο χρόνο από την επίθεση στη Μόσχα.
Οι στρατηγοί, όπως ο Γκουντέριαν, είχαν προτείνει να επικεντρωθούν στην ταχεία κατάληψη της Μόσχας. Ο Χίτλερ, όμως, επέμενε να εξασφαλιστούν πρώτα τα πλούσια σε πόρους εδάφη της Ουκρανίας, χάνοντας έτσι το momentum.
Περιφρόνηση του ρωσικού χειμώνα
Ίσως το μεγαλύτερο τακτικό λάθος ήταν η πλήρης αδιαφορία για τον ρωσικό χειμώνα:
- Δεν εστάλησαν χειμερινές στολές ή εξοπλισμός.
- Τα όπλα και τα οχήματα «πάγωναν» και δεν λειτουργούσαν.
- Οι γερμανοί στρατιώτες υπέφεραν από κρυοπαγήματα, λιποθυμίες και επιδημίες.
Το πάθημα του Ναπολέοντα το 1812 δεν λήφθηκε σοβαρά υπόψη, παρά τις προειδοποιήσεις του επιτελείου. Ο Χίτλερ πίστευε ότι η εκστρατεία θα έχει λήξει μέχρι τον Οκτώβριο. Όταν ο χειμώνας έφτασε, η Βέρμαχτ ήταν εκτεθειμένη και ευάλωτη.
Ο αντίπαλος δεν ήταν μόνο στρατός – ήταν κοινωνία ολόκληρη
Το πιο σημαντικό ίσως στοιχείο: οι Ναζί δεν πολεμούσαν απλώς έναν στρατό. Πολεμούσαν έναν λαό, ένα έθνος, μια ιδεολογία που δεν θα παραδινόταν εύκολα. Οι Ρώσοι πολέμησαν για την επιβίωσή τους με κάθε μέσο:
- Γυναίκες και παιδιά συμμετείχαν στην άμυνα.
- Οι μετακινήσεις εργοστασίων στα Ουράλια κράτησαν τη βιομηχανία πολέμου ζωντανή.
- Η προπαγάνδα του Στάλιν, όσο σκληρή και αν ήταν, συνέβαλε στην ηρωική άμυνα της Μόσχας.
Η κληρονομιά της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα
Μπαρμπαρόσα: Η αρχή του τέλους για το Γ’ Ράιχ
Παρότι η Βέρμαχτ κατέλαβε τεράστιες εκτάσεις σοβιετικού εδάφους και κατάφερε ισχυρά πλήγματα στον Κόκκινο Στρατό, η αποτυχία κατάληψης της Μόσχας αποτέλεσε σημείο καμπής:
-
Για πρώτη φορά ο γερμανικός στρατός απέτυχε σε στρατηγικό στόχο.
-
Ο μύθος του αήττητου Ράιχ άρχισε να φθείρεται.
-
Η ΕΣΣΔ, παρά τις απώλειες, έδειξε ότι μπορεί να αντέξει και να αντεπιτεθεί.
Η Μπαρμπαρόσα δεν έληξε απλώς ως μία αποτυχημένη επιχείρηση· σηματοδότησε τη μετατόπιση της πρωτοβουλίας προς τους Συμμάχους, κυρίως από τη στιγμή που οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο, λίγες ημέρες αργότερα, με αφορμή το Περλ Χάρμπορ.
Καταστροφικές απώλειες για τη Σοβιετική Ένωση
Ο Σοβιετικός λαός πλήρωσε το υψηλότερο τίμημα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο:
-
Εκατομμύρια νεκροί στρατιώτες και άμαχοι.
-
Ολόκληρες πόλεις και βιομηχανικές περιοχές καταστράφηκαν.
-
Πείνα, εσωτερικές μετακινήσεις, εκτελέσεις και μαζικά εγκλήματα από τις ναζιστικές κατοχικές δυνάμεις.
Η επιχείρηση άνοιξε τον δρόμο για μαζικές σφαγές, όπως εκείνες στο Μπάμπι Γιαρ ή το Χάρκοβο, και αποτέλεσε το εφαλτήριο της γενοκτονικής πολιτικής των ναζί στην Ανατολή.
Το Ανατολικό Μέτωπο ως σημείο καμπής του πολέμου
Η αποτυχία της Μπαρμπαρόσα έδειξε ότι:
-
Ο πόλεμος δεν θα ήταν σύντομος.
-
Η Ρωσία μπορούσε να ανασυνταχθεί και να αντεπιτεθεί.
-
Οι Δυτικοί Σύμμαχοι κέρδισαν πολύτιμο χρόνο, καθώς οι Γερμανοί καθηλώθηκαν στο Ανατολικό Μέτωπο.
Ολόκληρη η δομή του πολέμου άλλαξε. Ο πόλεμος έγινε παγκόσμιος σε πλήρη ένταση και πλέον κρινόταν σε τρία κύρια μέτωπα: Ανατολικό, Βόρειο Αφρικής και Ειρηνικό.
Ο μύθος της «καθαρής Βέρμαχτ» καταρρέει
Η Μπαρμπαρόσα συνοδεύτηκε από αμέτρητες ωμότητες και εγκλήματα πολέμου, που δεν διαπράχθηκαν μόνο από τα SS, αλλά και από τις τακτικές μονάδες του γερμανικού στρατού:
-
Εκτελέσεις αιχμαλώτων.
-
Κάψιμο χωριών.
-
Εξόντωση πολιτών ύποπτων για «συνεργασία με τους κομμουνιστές».
Η ιδέα ότι η Βέρμαχτ πολεμούσε «έντιμα» καταρρίφθηκε ιστορικά. Στην επιχείρηση αυτή συμμετείχαν στρατηγοί και μονάδες που εφάρμοσαν σχέδιο εξόντωσης πληθυσμών, βάσει της ναζιστικής ιδεολογίας.
Αντίσταση και εθνική υπερηφάνεια
Η Μπαρμπαρόσα κατέληξε, παρά τη φρίκη της, να γίνει σύμβολο της σοβιετικής αντίστασης. Η αποτυχία της ενίσχυσε:
-
Την εθνική ενότητα των Σοβιετικών.
-
Τον ρόλο της ΕΣΣΔ ως καθοριστικού παράγοντα στην έκβαση του πολέμου.
-
Τη μεταπολεμική γεωπολιτική άνοδο της Σοβιετικής Ένωσης στην Ευρώπη.
Ο Κόκκινος Στρατός δεν ήταν πια «στρατός του κομμουνισμού», αλλά στρατός-απελευθερωτής κατά των Ναζί, γεγονός που θα σφραγίσει και τη μετέπειτα μεταπολεμική διαμόρφωση της Ευρώπης.
Η Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, αν και ξεκίνησε με αλαζονικές φιλοδοξίες και σαρωτική στρατιωτική υπεροχή, μετατράπηκε σε στρατηγικό και ανθρωπιστικό ναυάγιο για το Τρίτο Ράιχ. Τα λάθη της αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης για όλες τις στρατιωτικές σχολές του κόσμου. Πάνω απ’ όλα, όμως, υπήρξε μια από τις πιο αιματηρές, ιδεολογικά φορτισμένες και καθοριστικές επιχειρήσεις της σύγχρονης Ιστορίας.
