Ο Πάμπλο Νερούδα υπήρξε μια από τις πιο εμβληματικές μορφές της παγκόσμιας ποίησης. Γεννημένος ως Ρικάρντο Ελιέσερ Νεφταλί Ρέγιες Μπασοάλτο, εξελίχθηκε στον πιο πολυδιαβασμένο ισπανόφωνο ποιητή του 20ού αιώνα. Το 1971 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας, μόλις δύο χρόνια μετά τον Γιώργο Σεφέρη, επιβεβαιώνοντας την παγκόσμια απήχηση του έργου του.
Στην Ελλάδα, το όνομά του έγινε γνωστό στα μέσα της δεκαετίας του ’70, τόσο χάρη στους πολιτικούς αγώνες του μέσα από το Κομμουνιστικό Κόμμα Χιλής, όσο και μέσω της μελοποίησης των ποιημάτων του από τον Μίκη Θεοδωράκη.
Μια ζωή αφιερωμένη στην ποίηση
Από πολύ μικρός έδειξε την κλίση του: έγραφε ποιήματα ήδη από τα δέκα του, ενώ καθοριστική στάθηκε η γνωριμία του με τη Γκαμπριέλα Μιστράλ. Το 1923 κυκλοφόρησε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Λυκόφως», ενώ το 1924 ακολούθησαν τα «Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα τραγούδι απελπισμένο», έργο που κατέκτησε κοινό και κριτική.
Σύντομα υιοθέτησε το ψευδώνυμο Πάμπλο Νερούδα για να απομακρύνει τις πατρικές επικρίσεις από τη συγγραφική του δραστηριότητα – ένα όνομα που επρόκειτο να γίνει συνώνυμο της ποίησης και της πολιτικής στράτευσης.
Ο διπλωμάτης–ποιητής σε έναν κόσμο σε κρίση
Το 1927 ξεκίνησε η διπλωματική του σταδιοδρομία, με πρώτους σταθμούς στην Ασία: Ρανγκούν, Κεϋλάνη, Τζακάρτα και Σιγκαπούρη. Στις αρχές της δεκαετίας του ’30, τοποθετήθηκε σε Μπουένος Άιρες, Βαρκελώνη και Μαδρίτη, όπου και ήρθε σε επαφή με την ισπανική διανόηση. Η δολοφονία του φίλου του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και τα δεινά του Ισπανικού Εμφυλίου τον συγκλόνισαν και τον ριζοσπαστικοποίησαν. Το «Ισπανία στην καρδιά» υπήρξε η πρώτη σαφώς πολιτική του κατάθεση.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο βρέθηκε στο Μεξικό, όπου συνέχισε την έντονη ποιητική παραγωγή. Το 1945 εξελέγη γερουσιαστής στη Χιλή, όμως η απαγόρευση του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1948 τον ανάγκασε να φύγει από τη χώρα. Η εξορία του ήταν μια από τις πιο δημιουργικές περιόδους της ζωής του, με κορυφαία κατάθεση το «Γενικό Άσμα» (Canto General, 1950), ένα έπος για τη Λατινική Αμερική.
Η επιστροφή, η αναγνώριση και το τέλος
Μετά την αποκατάσταση των κομμουνιστών συγγραφέων, ο Νερούδα επέστρεψε στη Χιλή το 1952. Έλαβε το Βραβείο Λένιν το 1953, ταξίδεψε εκτενώς, επισκέφθηκε την Κούβα, τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση και παντρεύτηκε τη σύντροφό του Ματίλντε Ουρούτια.
Το 1970, με την άνοδο του Αλιέντε στην εξουσία, διορίστηκε πρεσβευτής της Χιλής στο Παρίσι. Την επόμενη χρονιά του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας, με την Ακαδημία να αναγνωρίζει ένα έργο που «ζωντανεύει το πεπρωμένο και τα όνειρα μιας ηπείρου».
Ο ίδιος είχε πει: «Θα συνεχίσω να γράφω ένα μεγάλο κυκλικό ποίημα, το οποίο θα τελειώσει μόνο με τη λέξη της τελευταίας στιγμής της ζωής μου». Η λέξη αυτή ήρθε στις 23 Σεπτεμβρίου 1973, λίγο μετά το πραξικόπημα του Πινοσέτ και τη δολοφονία του Αλιέντε. Ο Νερούδα, καταβεβλημένος από τον καρκίνο, πέθανε λίγες μέρες αργότερα – ή τουλάχιστον, αυτή ήταν η επίσημη εκδοχή.
Μια υπόθεση ανοιχτή: Δολοφονία ή φυσικός θάνατος;
Το 2011, ο στενός του συνεργάτης Μανουέλ Αράγια υποστήριξε ότι ο Νερούδα δολοφονήθηκε με δηλητηριώδη ένεση λίγο πριν αναχωρήσει για το Μεξικό, προκειμένου να ηγηθεί της εξόριστης αντίστασης. Ακολούθησε εκταφή της σορού το 2013 και διεθνής έρευνα.
Το 2023, οι ειδικοί ανακοίνωσαν ότι εντοπίστηκε το βακτήριο clostridium botulinum στα οστά του, το οποίο δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Όμως μέχρι σήμερα δεν υπάρχει επιστημονικά τεκμηριωμένο συμπέρασμα περί εγκληματικής ενέργειας.
Όπως κι αν έφυγε, όμως, ο Πάμπλο Νερούδα άφησε πίσω του ένα έργο οικουμενικό, παθιασμένο και βαθιά πολιτικό, που συνεχίζει να εμπνέει. Ένας ποιητής που συνέλαβε το ατομικό και το συλλογικό δράμα με την ίδια φλόγα. Ένας «Πικάσο της ποίησης», όπως τον χαρακτήρισε η κριτική, που έβαλε στο χαρτί την ψυχή της ηπείρου του.
