Από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, η φανουρόπιτα διατηρεί τη θέση της ως το πιο δημοφιλές «τάμα» για όσα έχουν χαθεί — αντικείμενα, ευκαιρίες, ακόμη και πρόσωπα. Η λαϊκή παράδοση λέει πως αν φτιάξεις πίτα «για τη μάνα του Αγίου Φανουρίου», εκείνος θα φανερώσει αυτό που αναζητάς.
Η φανουρόπιτα δεν είναι πίτα με φύλλα, αλλά ένα νηστίσιμο, μυρωδάτο κέικ με λάδι, αλεύρι, ζάχαρη και συχνά πορτοκάλι, σταφίδες, καρύδια, κανέλα και γαρύφαλλο. Οι πιο αυστηροί τη φτιάχνουν με επτά ή εννέα υλικά, ενώ υπάρχουν και παραλλαγές: στη Ρόδο χρησιμοποιούν κρασί, Καππαδόκες πρόσφυγες έφτιαχναν την πίτα «ανεβατή» με μαγιά και γλυκάνισο.
Το τελετουργικό θέλει αναμμένο κερί κατά την παρασκευή και θυμίαμα σε πολλές περιοχές. Όταν ψηθεί, η φανουρόπιτα πηγαίνει στην εκκλησία για ευλογία και κατόπιν μοιράζεται — πρώτα επτά κομμάτια σε αγνώστους και μετά στους οικείους. Όσοι ακολουθούν το έθιμο, λένε πριν φάνε: «Θεός σχωρέσει τη μάνα του Αη Φανούρη».
Η θεολογική βάση του εθίμου όμως είναι ισχνή. Το συναξάρι του Αγίου Φανουρίου, που ανακαλύφθηκε τον 14ο αιώνα στη Ρόδο, δεν περιλαμβάνει αναφορές σε «φανερώματα» ή συγγενικά πρόσωπα. Ο Άγιος απεικονίζεται ως Ρωμαίος στρατιώτης με σταυρό και λαμπάδα και τα μαρτύριά του περιβάλλουν την εικόνα του. Παρά ταύτα, η λαϊκή ευλάβεια πλάθει τη δική της δυναμική.
Η ευχή της Εκκλησίας, που διαβάζεται κάθε 27 Αυγούστου και σε πολλές ενορίες κάθε Δευτέρα, περιορίζεται στο «Εις μνήμην του Αγίου Φανουρίου», χωρίς περαιτέρω αιτήματα. Όμως ο λαός συνεχίζει να πιστεύει: με μια πίτα, μπορεί να ξαναβρεί ό,τι αγαπά — ή και τον εαυτό του.
«Φανέρωσον, δι᾿ εὐχῆς τοῦ Μεγαλομάρτυρος, πᾶν ἀπολεσθὲν ἐπιθυμητὸν ἀγαθόν… φανέρωσον πρόσωπον ποθητόν, ὁδὸν ἀγαθήν, πᾶσαν ἐν τῷ μέλλοντι χαράν…»
