Αν το 2015 έλεγες σε έναν μέσο Ευρωπαίο αξιωματούχο ότι το 2025 η Ελλάδα θα εμφανίζεται σε εκθέσεις του ΔΝΤ και της Κομισιόν ως case study επιτυχημένης προσαρμογής, μάλλον θα σου πρότεινε να κόψεις τα late-night tweets. Κι όμως, δέκα χρόνια μετά τα capital controls, η χώρα φιγουράρει με ρυθμούς ανάπτυξης γύρω στο 2% – 2,2% ως το 2027, με το δημόσιο χρέος να υποχωρεί σταδιακά κάτω από το 160% του ΑΕΠ και τα spreads να έχουν επιστρέψει σε «κανονικά» επίπεδα.
Καλώς ήρθαμε, λοιπόν, στο σύμπαν όπου η Ελλάδα είναι «success story». Το ερώτημα είναι: τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Και, κυρίως, για ποιον;
Τι βλέπουν οι ξένοι θεσμοί όταν κοιτάζουν την Ελλάδα
Αν ανοίξεις μια τυπική ανάλυση του ΔΝΤ ή της Κομισιόν, η Ελλάδα μοιάζει με μαθητή που από το «κάτω από τη βάση» έφτασε στον πίνακα ανακοινώσεων ως παράδειγμα προς μίμηση. Πρωτογενή πλεονάσματα: το ελληνικό κράτος, παρά τις διαρκείς κρίσεις, εμφανίζει πλεονάσματα που καθησυχάζουν τις αγορές ότι «τα νούμερα βγαίνουν».
Χρέος/ΑΕΠ: από το 206% του ΑΕΠ στην καρδιά της πανδημίας, σε σταδιακή αποκλιμάκωση, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προβλέπει πτωτική πορεία τα επόμενα χρόνια, εφόσον τηρηθεί η δημοσιονομική πορεία.
Ανάπτυξη: ρυθμοί πάνω από τον μέσο όρο της ευρωζώνης – όχι Κίνας το 2004, αλλά αρκετοί ώστε να μπορείς να γράψεις τίτλο τύπου «Greek rebound» χωρίς ειρωνικά εισαγωγικά.
Η οπτική των θεσμών είναι – αναμενόμενα – λογιστική: αριθμοί, δείκτες, καμπύλες. Όσο βγαίνουν τα πλεονάσματα, μειώνεται ο λόγος χρέους/ΑΕΠ και δεν απειλείς τη σταθερότητα του ευρώ, είσαι καλός μαθητής. Αν, επιπλέον, έχεις και μια κυβέρνηση που «μιλάει τη γλώσσα των μεταρρυθμίσεων», ακόμη καλύτερα.
Στο power point των Βρυξελλών, η Ελλάδα έχει μετακινηθεί από τη στήλη «πρόβλημα» στη στήλη «story of successful adjustment». Αυτό από μόνο του είναι πολιτικό κεφάλαιο και η Αθήνα το ξέρει.
Η άλλη όψη: επενδύσεις, παραγωγικότητα, δημογραφικό
Το θέμα είναι ότι κάτω από το μακιγιάζ των μακροοικονομικών δεικτών, η εικόνα είναι λιγότερο instagrammable.
Χαμηλές επενδύσεις: Η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει επενδύσεις χαμηλότερες από τον μέσο όρο της ΕΕ ως ποσοστό του ΑΕΠ, ιδιαίτερα σε παραγωγικούς κλάδους υψηλής προστιθέμενης αξίας. Ο τουρισμός, το real estate και τα μεγάλα έργα υποδομής (συχνά με χρήματα ΕΣΠΑ/Ταμείου Ανάκαμψης) τραβάνε το κάρο – ενώ η βιομηχανία, η τεχνολογία, η καινοτομία τρέχουν, αλλά από χαμηλή βάση.
Με απλά λόγια: χτίζουμε πολλά, φιλοξενούμε πολλούς, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι παράγουμε αντίστοιχα πολλά.
Παραγωγικότητα: Η παραγωγικότητα της εργασίας παραμένει το κρυφό αγκάθι. Έχουμε βελτίωση σε σχέση με την κρίση, αλλά όχι το «άλμα» που θα δικαιολογούσε μόνιμα υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Κι εδώ οι ίδιοι οι θεσμοί είναι που σηκώνουν φρύδι: υποδομές ΟΚ, μακροοικονομική σταθερότητα ΟΚ, αλλά τι γίνεται με την καθημερινή λειτουργία του κράτους, τη δικαιοσύνη, τη γραφειοκρατία, το φορολογικό, την εκπαίδευση;
Για να το πούμε με τη γλώσσα των γιάπηδων: ναι, έχουμε 5G, αλλά ακόμα τυπώνουμε υπεύθυνη δήλωση και περιμένουμε τη σφραγίδα με το μπλε στιλό.
Δημογραφικό το «σιωπηλό μνημόνιο»: Το δημογραφικό είναι πιθανώς ο μεγαλύτερος δομικός κίνδυνος και δεν το λένε πια μόνο οι «γκρινιάρηδες δημογράφοι». Με υπογεννητικότητα, γήρανση του πληθυσμού και συνεχιζόμενη διαρροή εξειδικευμένων νέων στο εξωτερικό, η Ελλάδα μοιάζει να έχει υπογράψει ένα σιωπηλό, αόρατο μνημόνιο με το μέλλον: λιγότεροι εργαζόμενοι, περισσότερες συντάξεις, μεγαλύτερη πίεση σε παραγωγικότητα και δημόσια οικονομικά.
Το ελληνικό comeback, λοιπόν, πατάει πάνω σε μια κοινωνία που σταδιακά μικραίνει και γερνά. Αυτό δεν φαίνεται τόσο εντυπωσιακά στις παρουσιάσεις του IMF, αλλά θα φανεί σε 10 – 20 χρόνια στις συντάξεις, στα νοσοκομεία, στα σχολεία που κλείνουν στην επαρχία.
Από το «μαύρο πρόβατο» στο «πρότυπο»
Το πιο ενδιαφέρον – ίσως πιο επικίνδυνο – κομμάτι αυτής της ιστορίας είναι το πολιτικό αφήγημα. Για μια δεκαετία, η Ελλάδα ήταν το παράδειγμα προς αποφυγή: «να τι συμβαίνει όταν μια χώρα ζει πάνω από τις δυνατότητές της». Τώρα κινδυνεύει να γίνει το αντίθετο: «να τι συμβαίνει όταν εφαρμόζεις σκληρή προσαρμογή, ιδιωτικοποιήσεις, μεταρρυθμίσεις».
Αυτό το rebranding έχει τρεις παρενέργειες:
Εσωτερικά: Δημιουργεί την αίσθηση ότι «η συνταγή βγήκε» – άρα όποιος την αμφισβητεί, είναι είτε ανεύθυνος είτε λαϊκιστής. Συσσωρεύει πολιτική ισχύ σε όποιον εμφανίζεται ως ο «διαχειριστής της κανονικότητας» και περιορίζει τον χώρο για πιο ριζική κριτική στο μοντέλο ανάπτυξης.
Ευρωπαϊκά: Η Ελλάδα χρησιμοποιείται ως σύμβολο ότι «το ευρωπαϊκό πλαίσιο δουλεύει». Αυτό δυσκολεύει οποιαδήποτε σοβαρή συζήτηση για αλλαγή κανόνων (δημοσιονομικών, τραπεζικών κ.λπ.), γιατί η απάντηση είναι: «μα κοιτάξτε την Ελλάδα».Μας δίνει, βέβαια, κι έναν πόντο αξιοπιστίας για να ζητήσουμε πράγματα, από ευελιξία στους στόχους μέχρι ρόλο σε γεωπολιτικά projects (ενέργεια, Μεσόγειο κ.λπ.).
Συμβολικά: Από το «Greek tragedy» του 2010–2015, έχουμε πάει στο «Greek resilience». Στα διεθνή media, η χώρα δεν είναι πια το κουρέλι που απλώνεται στο σούπερ μάρκετ της ευρωζώνης, αλλά ένα success story στα όρια του feel-good documentary.
Το πρόβλημα; Όταν σε χειροκροτούν πολύ για την έξοδό σου από την κρίση, είναι εύκολο να πιστέψεις ότι τελείωσες με όλες τις κρίσεις. Και η ιστορία σπανίως συμπαθεί αυτή την αυταρέσκεια.
Success story ή νέα φούσκα;
Το δίλημμα δεν είναι απλό. Δεν είμαστε ούτε στο before ούτε στο after, είμαστε στο during.
Γιατί είναι όντως success story: Βγήκαμε από μια πρωτοφανή κρίση χωρίς Grexit, με την οικονομία να αναπτύσσεται. Οι αγορές μας δανείζουν ξανά, οι τράπεζες δεν είναι ζόμπι, οι καταθέσεις δεν είναι φόβος τρόικας. Υπάρχει ένα ελάχιστο πλαίσιο συναίνεσης γύρω από την ευρωπαϊκή πορεία και τη μακροοικονομική σταθερότητα. Αυτό, για τα ελληνικά δεδομένα, είναι ιστορικό.
Γιατί υπάρχει κίνδυνος «νέας φούσκας»: Όταν η ανάπτυξη βασίζεται υπερβολικά σε τουρισμό, real estate, κατανάλωση με δανεικά από Ταμείο Ανάκαμψης, η ιστορία θυμίζει λίγο déjà vu. Το δημογραφικό, η παραγωγικότητα και η ποιότητα θεσμών (δικαιοσύνη, διοίκηση, εκπαίδευση) δεν λύνονται με ωραία spreads και καλές σχέσεις με rating agencies. Αν η πολιτική τάξη βολευτεί στο ρόλο του «καλού παιδιού» των Βρυξελλών, χωρίς να σπρώξει για βαθιές αλλαγές στο εσωτερικό, τότε το σημερινό comeback μπορεί σε 10–15 χρόνια να μοιάζει με μια ακόμη φούσκα προσδοκιών.
Με άλλα λόγια: το success story είναι πραγματικό, αλλά είναι προσωρινό asset, όχι μόνιμο παράσημο.
Παρά τα παραπάνω, υπάρχει κάτι που δεν γράφεται εύκολα σε εκθέσεις του ΔΝΤ, αλλά παίζει καθοριστικό ρόλο στο ελληνικό comeback: η αντοχή μιας κοινωνίας που πέρασε τα πάντα και, παρ’ όλα αυτά, συνεχίζει να λειτουργεί.
Μιλάμε για μια χώρα που έζησε οικονομική κατάρρευση, ανεργία 27%, brain drain, capital controls. Πέρασε μνημόνια, πανδημία, πυρκαγιές, πλημμύρες, ενεργειακή κρίση. Και όμως εξακολουθεί να βγάζει μικρομεσαίους που επιμένουν, γιατρούς/μηχανικούς/επιστήμονες που διαπρέπουν, startuppers που παλεύουν, καλλιτέχνες που δημιουργούν, δήμους και κοινότητες που δοκιμάζουν λύσεις παρά κι όχι χάρη στο κράτος.
Το πραγματικό ελληνικό comeback δεν είναι ότι μας συμπαθούν ξανά στις Βρυξέλλες. Είναι ότι, μετά από μια δεκαετία όπου όλοι σε είχαν ξεγραμμένο από funds μέχρι φίλους στο εξωτερικό, κατάφερες όχι μόνο να σταθείς στα πόδια σου, αλλά και να έχεις περιθώριο να συζητάς τι μοντέλο χώρας θες να γίνεις.
Το στοίχημα της επόμενης δεκαετίας δεν είναι να συνεχίσεις να ακούς μπράβο από το IMF. Είναι να φτάσεις στο σημείο όπου η Ελλάδα θα πάψει να είναι «παράδειγμα προς μίμηση» ή «προς αποφυγή» και θα είναι απλώς μια κανονική ευρωπαϊκή χώρα με δικά της, συνειδητά επιλεγμένα, κουσούρια.
Αν το πετύχουμε κι αυτό; Τότε, ναι. Δεν θα μιλάμε απλώς για comeback. Θα μιλάμε για το πιο απίθανο plot twist της ευρωπαϊκής μεταπολεμικής ιστορίας: μια μικρή, χαοτική, μεσογειακή δημοκρατία που έμαθε – επιτέλους – να μην είναι ούτε τραγωδία ούτε success story για τα power points των άλλων, αλλά κάτι πολύ πιο ριζοσπαστικό: κανονική ζωή για τους ανθρώπους της.
Κι αυτό, αν συμβεί, δεν θα το μετρήσει ποτέ κανένα spread, αλλά θα το νιώσει όποιος περιμένει λιγότερο στην ουρά, πληρώνει πιο δίκαιους φόρους, και δεν φοβάται ότι το μέλλον του παιδιού του θα χωράει μόνο σε αεροπορικό εισιτήριο one way.
Διαβάστε επίσης:
Ανδρουλάκης: «Kορυφαίο ζήτημα για το ΠΑΣΟΚ η περιφερειακή ανάπτυξη»
«Καλήν εσπέραν, άρχοντες»: Μια… παρέα ρομπότ λέει τα κάλαντα (φωτό)
Πάπας Λέων: Το μεσημέρι στον Λίβανο, που είναι στόχος ισραηλινών επιδρομών
