1. Οι αγρότες στον δρόμο
Οι μαζικές κινητοποιήσεις των αγροτών δεν είναι μόνο ένα σύμπτωμα του σκανδάλου του ΟΠΕΚΕΠΕ, αλλά η έκφραση μιας κρίσης που σοβεί για χρόνια. Αν μελετήσει κάποιος προσεκτικά μια σειρά δεδομένων για την ελληνική γεωργία, θα δει ότι η οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνικοδημογραφική βιωσιμότητά της έχει υπονομευτεί, απειλώντας ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας της υπαίθρου.
Καθοριστικό ρόλο σε αυτό, εκτός από τα γνωστά εγγενή, διαρθρωτικά προβλήματα, έχουν παίξει πρόσφατα και εξωγενείς παράγοντες όπως η πανδημία, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η κλιματική αλλαγή, η ίδια η ΚΑΠ και, περισσότερο, η προβληματική εφαρμογή και διακυβέρνησή της στη χώρα μας.
Όπως επιβεβαιώνουν πρόσφατες μελέτες (Διανέοσις, Greenpeace), τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια παρουσιάζεται, μια διαχρονική αδυναμία μεγέθυνσης της ελληνικής αγροτικής παραγωγής, της παραγόμενης προστιθέμενης αξίας και της παραγωγικότητας της εργασίας και του εδάφους με αποτέλεσμα τη μείωση κατά 10% του μέσου καθαρού εισοδήματος ανά εκμετάλλευση, (των μικρών εκμεταλλεύσεων, κατά 30%). Σε αυτό συμβάλλουν τόσο οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όσο και η ανεπαρκής αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Αυτά οδηγούν στην μείωση του αγροτικού πληθυσμού κατά 1/3, (~40% για τις μικρές εκμεταλλεύσεις), και στην επιδείνωση της δημογραφικής γήρανσης.
Παράλληλα, η συνεχιζόμενη κοινωνικοοικονομική διαφοροποίηση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων οδηγεί στη διαμόρφωση μιας διπολικής γεωργίας: συρρικνώνεται, από τη μία, το μέγεθος, το βάρος και η ανταγωνιστικότητα των μικρομεσαίων εκμεταλλεύσεων, ενώ συγκεντρώνεται, από την άλλη, το μέγεθος, η παραγωγική αξία, οι ενισχύσεις, οι επενδύσεις και η κερδοφορία των μεγαλύτερων εκμεταλλεύσεων.
Ταυτόχρονα ενισχύεται και η διείσδυση μεγάλων, συχνά εκτός αγροδιατροφικής αλυσίδας, συμφερόντων που δημιουργούν νέες συνθήκες στον αγροδιατροφικό τομέα.
Αφενός μη αγροτικού επιχειρηματικού κεφαλαίου, πρωτίστως σε επενδύσεις θερμοκηπίων, και αφετέρου διαφόρων ειδών επενδυτικών Funds, που συνδέονται με επενδύσεις στην μεταποίηση.
Κατά την διάρκεια της περασμένης πενταετίας η κατάσταση επιδεινώθηκε. Η πανδημία και ο πόλεμος στην Ουκρανία, δημιούργησαν επιπρόσθετα προβλήματα και διαταραχές στην αγροδιατροφική αλυσίδα και στην εφαρμογή της νέας ΚΑΠ.
Οι αγρότες σε δεινή θέση
Οι αγρότες βρίσκονται αντιμέτωποι με την εκτίναξη του κόστους παραγωγής (κατά ~40% περίπου από το 2019), με τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ τιμών παραγωγού και καταναλωτή, τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές και «ελληνοποιήσεις» εισαγόμενων προϊόντων, το έλλειμμα ρευστότητας, τη συρρίκνωση των κοινωνικών υποδομών και υπηρεσιών στην ύπαιθρο, τις επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων και τις εκτεταμένες ζωονόσους (ευλογιά-πανώλη).
Από την άλλη, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή του Στρατηγικού Σχεδίου της ΚΑΠ ανέδειξαν το έλλειμμα στρατηγικής στοχοθέτησης, δημόσιας διαβούλευσης και ενημέρωσης των αγροτών, την απουσία σοβαρής μέριμνας για τις μικρές και μεσαίες εκμεταλλεύσεις, τις δυσκολίες κατανόησης και επιλογής των οικολογικών προγραμμάτων, τις δυσκολίες αξιόπιστων ελέγχων και, τέλος, την κρίση διακυβέρνησης της αγροτικής πολιτικής, που καταγράφηκε στις προβληματικές πληρωμές και το μέγα σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ.
Όλα τα παραπάνω έχουν διαμορφώσει ένα περιβάλλον «πολυκρίσης» για τον αγροδιατροφικό τομέα και έχουν ωθήσει τους αγρότες και τις εκμεταλλεύσεις τους σε μια «επικίνδυνη ζώνη βιωσιμότητας». Αυτή η κρίση εκφράζεται στις μαζικές αγωνιστικές κινητοποιήσεις των αγροτών και με τη διεκδίκηση μιας νέας στρατηγικής προσέγγισης στην αγροτική πολιτική.
Η ελληνική γεωργία και η ύπαιθρος βρίσκονται σε αδιέξοδο και απειλούνται με κατάρρευση όχι μόνο από την εγκληματική κυβερνητική ανεπάρκεια αλλά και από τις σχεδιαζόμενες νέες ευρωπαϊκές πολιτικές για την χρηματοδότηση και αρχιτεκτονική της αγροτικής πολιτικής.
2. Νέα εποχή, νέα κρίση
Είχε, από πολλούς, επισημανθεί νωρίς ότι η αλλαγή των προτεραιοτήτων της Ένωσης υπέρ της άμυνας, ασφάλειας και επανεξοπλισμού θα έχουν ως πρώτα θύματα την γεωργία και την συνοχή.
Γι’ αυτό και οι εξελίξεις σχετικά με το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ), τη χρηματοδότηση και την αρχιτεκτονική της ΚΑΠ μετά το 2027, είναι κρίσιμες για το μέλλον της ελληνικής γεωργίας και των αγροτών.
Οι φόβοι για την κατάργηση των διακριτών γραμμών χρηματοδότησης των δύο Πυλώνων της ΚΑΠ και η δημιουργία ενός ενιαίου ταμείου για τη διαχείριση των ευρωπαϊκών κονδυλίων ανά κράτος μέλος με την συνεισφορά και των κρατικών προϋπολογισμών, επιβεβαιώθηκαν στις ανακοινώσεις της Επιτροπής για το νέο ΠΔΠ. Η μερική «εθνικοποίηση» είναι γεγονός, ενώ η ΚΑΠ αλλάζει αρχιτεκτονική και χάνει ένα σημαντικό μέρος των πόρων της.
Η Επιτροπή προτείνει δύο διακριτές χρηματοδοτικές γραμμές. Η πρώτη αφορά έναν οριοθετημένο προϋπολογισμό για την ΚΑΠ και η δεύτερη αφορά τα Εθνικά και Περιφερειακά Σχέδια Εταιρικών Σχέσεων (ΕΠΣΕΣ) στα οποία εντάσσονται μέτρα όπως το LEADER, η ανταλλαγή γνώσεων και καινοτομίας, τα σχολικά προγράμματα, οι ενισχύσεις σε περιπτώσεις κρίσεων, όπως και η Αλιεία.
Ο Πυλώνας ΙΙ της Αγροτικής Ανάπτυξης, χάνει τον ξεχωριστό προϋπολογισμό του και τα περισσότερα μέτρα του ενσωματώνονται στην ενιαία ΚΑΠ.
Στη χώρα μας κατανέμονται 14.6 δις για την ενιαία ΚΑΠ σε τρέχουσες τιμές που τώρα συμπεριλαμβάνει τους πόρους τόσο του Πυλώνα Ι των άμεσων ενισχύσεων όσο και τους πόρους των περισσότερων μέτρων του Πυλώνα ΙΙ.
Με άλλα λόγια, οι προτεινόμενοι οριοθετημένοι πόροι για την ΚΑΠ ανέρχονται στα 14.6 δισ ευρώ, συγκριτικά με τα 19.3 δις της περιόδου 2021-2027. Αυτό, αντανακλά μία μείωση άνω του 24%.
Ακόμη και αν συμφωνήσουμε ότι τα μη οριοθετημένης χρηματοδότησης μέτρα θα εξασφαλίσουν την χρηματοδότησή τους, στα πλαίσια των ΕΠΣΕΣ, η σοβαρή μείωση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Εξάλλου, ακόμα και σε επίπεδο ΕΕ το ύψος της μείωσης του προϋπολογισμού της ΚΑΠ εκτιμάται ότι είναι άνω του 20%.
3. Ευρωπαϊκές αντιφάσεις – ελληνικοί προβληματισμοί
Η συνοχή, η κλιματική αλλαγή, το περιβάλλον και η προστασία της βιοποικιλότητας, συγκαταλέγονται – μαζί με τη γεωργία – στους μεγάλους χαμένους του νέου ΠΔΠ της ΕΕ.
Η δηλωμένη φιλοδοξία της Επιτροπής για ενίσχυση της επισιτιστικής ασφάλειας και μείωση των εξαρτήσεων έρχεται σε αντίθεση με τη σημαντική μείωση του προϋπολογισμού της ΚΑΠ. Δεν είναι ορατό πώς μπορεί να καλυφθεί η, ομολογημένη από την Επιτροπή, απόκλιση του γεωργικού εισοδήματος κατά 40% από το μη γεωργικό, πώς θα καλυφθεί το επενδυτικό έλλειμμα των 62 δις, πώς μπορεί να αντιστραφεί η δημογραφική παρακμή με τόσο υψηλή μείωση του προϋπολογισμού.
Για την Ελλάδα τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα
Οι ευρωπαϊκές άμεσες ενισχύσεις για τους Έλληνες αγρότες προσεγγίζουν το 50% του αγροτικού εισοδήματός τους, οπότε η μείωση των πόρων της ΚΑΠ, σε συνδυασμό με την εκτίναξη του κόστους παραγωγής και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, οδηγούν σε σοβαρή κρίση βιωσιμότητας την οικογενειακή γεωργία.
Η αρχιτεκτονική της νέας ΚΑΠ και η κατανομή των πόρων της συνεπάγονται νέες συνθήκες ανταγωνισμού με άλλες πολιτικές και καθιστούν αναγκαία την εθνική στήριξη, που οδηγεί σε μια μορφή μερικής «εθνικοποίησης» της αγροτικής πολιτικής.
Η πρόσφατη υπόθεση του σκανδάλου του ΟΠΕΚΕΠΕ και η προφανής παράλυση της διοικητικής μηχανής του ΥΠΑΑΤ που ήρθε στην επιφάνεια, καθιστούν δύσκολη την προετοιμασία και εξαιρετικά δυσοίωνο το περιβάλλον της μελλοντικής διαπραγμάτευσης για τον προϋπολογισμό της ΚΑΠ μετά το 2027.
Η κατάχρηση κονδυλίων της ΕΕ, τα πρόστιμα και οι υψηλές δημοσιονομικές διορθώσεις, δημιουργούν την εικόνα μιας αναξιόπιστης χώρας και αδιαφανούς πολιτικής ηγεσίας για την εφαρμογή της αγροτικής πολιτικής.
Τα επόμενα δύο χρόνια οι διαπραγματεύσεις για το ΠΔΠ, την αρχιτεκτονική και τη χρηματοδότηση της ΚΑΠ μετά το 2027 θα κορυφωθούν. Μόνο ένας εθνικός δημόσιος διάλογος και μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση στρατηγικής, θεσμών και δομών της αγροτικής πολιτικής μπορεί να αποτρέψει τα χειρότερα και να οικοδομήσει ένα καλύτερο μέλλον για τον αγροδιατροφικό μας τομέα.
