Στις 24 Οκτωβρίου 1963 η Αθήνα πληροφορείται, σχεδόν ανέμελα, μια είδηση που πρόκειται να αλλάξει τη σύγχρονη πολιτιστική της ιστορία: ο Γιώργος Σεφέρης βραβεύεται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ήταν το πρώτο Νόμπελ που έφθανε ποτέ στην Ελλάδα και η απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας έκλεινε, με τρόπο ηχηρό, μια μακρά περίοδο κατά την οποία μεγάλα ελληνικά ονόματα –όπως ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Άγγελος Σικελιανός– είχαν παραγκωνιστεί.
Ο ήδη αναγνωρισμένος στην Ευρώπη ποιητής και διπλωμάτης είχε βρεθεί ξανά υποψήφιος το 1955 και το 1961. Όμως το 1963 οι φήμες στην Αθήνα οργίαζαν―μέχρι που το τηλεγράφημα της Σουηδικής Ακαδημίας επιβεβαίωσε τις προσδοκίες: ο Σεφέρης βραβεύεται «για το υπέροχο λυρικό ύφος του, εμπνευσμένο από ένα βαθύ αίσθημα για το ελληνικό πολιτιστικό ιδεώδες». Η επιλογή του, όπως σχολιάστηκε τότε, «ξεπλήρωνε ένα χρέος» προς την πνευματική Ελλάδα.
Την ώρα της αναγγελίας, ο ποιητής ήταν καθηλωμένος στο σπίτι από κρίση έλκους. Παρ’ όλα αυτά, δήλωσε με εμφανή συγκίνηση στον Τύπο ότι η Ακαδημία αναγνώρισε «τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα» και ότι η ανθρωπότητα εξακολουθεί να έχει ανάγκη «την ποίηση και το ελληνικό πνεύμα».
Το παρασκήνιο της απόφασης: Ένας δύσκολος αγώνας ανάμεσα σε γίγαντες
Η επικράτηση του Σεφέρη δεν ήταν δεδομένη. Από περίπου 80 υποψηφίους, η επιτροπή ξεχώρισε έξι: τον Σάμουελ Μπέκετ, τον Γ.Χ. Όντεν, τον Γιούκιο Μίσιμα, τον Πάμπλο Νερούδα, τον Άξελ Σαντεμόζε και τον ίδιο τον Σεφέρη. Μετά από ψηφοφορία, προκρίθηκαν οι Σεφέρης, Νερούδα και Όντεν, και τελικά, ομόφωνα, ο Έλληνας ποιητής.
Από τις ελληνικές εφημερίδες της εποχής, μάλιστα, πληροφορούμαστε ότι μέχρι την τελευταία στιγμή συζητούνταν ονόματα όπως του Ζαν-Πολ Σαρτρ, του Ρενέ Σαρ, του Γκράχαμ Γκρην και του Λώρενς Ντάρρελ – του σπουδαίου μυθιστοριογράφου που είχε μεταφράσει τον Σεφέρη στα αγγλικά. Ένα περιβάλλον υψηλού ανταγωνισμού, που κάνει την τελική επιλογή της Ακαδημίας ακόμη πιο εντυπωσιακή.
Η Ελλάδα μεταξύ αδιαφορίας και καχυποψίας
Παρά τη σημασία της διάκρισης, η ελληνική κοινωνία δεν συγκλονίστηκε όσο ίσως θα αναμενόταν. Οι εφημερίδες είχαν στραμμένο το βλέμμα στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου και η πολιτική πόλωση επηρέασε και την υποδοχή της είδησης. Τμήμα της Αριστεράς έδειξε να προτιμά τον Νερούδα, ενώ μια δεξιά εφημερίδα, ο «Ελεύθερος», έφθασε στο σημείο να αφήσει αιχμές ότι ο διπλωμάτης Σεφέρης «ξεπούλησε την Κύπρο για να πάρει το Νόμπελ».
Η πρώτη, άμεση αντίδραση των Ελλήνων συγγραφέων ήταν μάλλον αμήχανη και συγκρατημένη – όπως περιγράφει γλαφυρά ο Γ. Π. Σαββίδης, μιλώντας για «μούγκα και φθόνο». Ο μόνος που έστειλε δώρο ήταν ο Αλέκος Σεγκόπουλος, με ένα πολυτελές αντίτυπο των ποιημάτων του Καβάφη. Στο αεροδρόμιο, κατά την επιστροφή από τη Στοκχόλμη, ο ποιητής βρήκε να τον περιμένουν μόνο δύο γυναίκες.
Η τελετή της 10ης Δεκεμβρίου: Μια ομιλία-ορόσημο για το ελληνικό πνεύμα
Στις 10 Δεκεμβρίου 1963, ο Γιώργος Σεφέρης παραλαμβάνει στην κατάμεστη αίθουσα της Στοκχόλμης το χρυσό μετάλλιο από τον βασιλιά Γουσταύο της Σουηδίας. Το ίδιο βράδυ, στην επίσημη δεξίωση, θα εκφωνήσει λόγο που έμελλε να μείνει ιστορικός: έναν πυκνό, ουσιαστικό ύμνο στη γλώσσα, την παράδοση και την ανθρωπιά της Ελλάδας.
«Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο…», ξεκίνησε ο ποιητής, περιγράφοντας την Ελλάδα όχι μέσα από μεγαλόπνοες διακηρύξεις, αλλά μέσα από την αδιατάρακτη συνέχεια της γλώσσας και την αξία της δικαιοσύνης που χαρακτηρίζει τη μακραίωνη παράδοση του τόπου. Με αναφορές στον Ηράκλειτο, στην αρχαία τραγωδία αλλά και σε έναν «αγράμματο» δάσκαλο του 19ου αιώνα, ο Σεφέρης έδειξε πως η ελληνική συνείδηση δεν διακόπηκε ποτέ.
Το πιο δυνατό σημείο της ομιλίας του, ωστόσο, ήταν η υπεράσπιση της ποίησης:
«Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν αν η πνοή μας λιγόστευε;»
Σε έναν κόσμο «τυραννισμένο από τον φόβο και την ανησυχία», ο ποιητής υπενθύμιζε ότι η ποίηση είναι πράξη εμπιστοσύνης, παρηγοριά και αντίσταση.
Η μεγάλη αναδρομή στη διαδρομή της ελληνικής γλώσσας
Στη διάλεξη που εκφώνησε την επόμενη ημέρα στη Σουηδική Ακαδημία, ο Σεφέρης ξεδίπλωσε μια συναρπαστική ιστορική τοιχογραφία της ελληνικής έκφρασης. Από τον λογιωτατισμό των Αλεξανδρινών έως τη λαϊκή γλώσσα, από την Κωνσταντινούπολη που έσβηνε έως την ακμαία Κρήτη του 16ου αιώνα, ο ποιητής έδειξε πώς η γλώσσα του ελληνικού λαού υπέστη καταπίεση αλλά δεν έπαψε να ζει.
Στη συνέχεια μίλησε για τους μεγάλους σταθμούς της νεοελληνικής γραμματείας: τον Σολωμό με τον «δαίμονα του απόλυτου», τον μοναχικό Κάλβο, τον πληθωρικό Παλαμά, τον ιδιότυπο Καβάφη, τον οραματιστή Σικελιανό και τον «λιτό και βαθύ» Μακρυγιάννη. Οι μορφές αυτές, όπως είπε, «συντρόφεψαν το ταξίδι» του προς τη Σουηδία και ενσαρκώνουν την αναγέννηση μιας γλώσσας που επί αιώνες πάλευε να εκφραστεί απελευθερωμένη.
Ένας ποιητής-πρεσβευτής της ανθρωπιάς
Αποφεύγοντας συνειδητά κάθε αυτοαναφορικό τόνο, ο Σεφέρης αφιέρωσε την ομιλία του στην παράδοση και στους ανθρώπους που την υπηρέτησαν πριν από εκείνον. Κατέληξε με μια επίκληση που παραμένει επίκαιρη:
«Σ’ αυτό τον κόσμο που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται».
Με την αναφορά στον Οιδίποδα και τη Σφίγγα, τόνισε ότι «έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε», υπενθυμίζοντας ότι η απάντηση του ανθρώπου, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και σοφία, είναι πάντα η λύση.
Η κληρονομιά του Νομπέλ και η επόμενη μέρα
Το Νόμπελ του Γιώργου Σεφέρη υπήρξε σταθμός για τα ελληνικά γράμματα. Αποτέλεσε διεθνή αναγνώριση μιας λογοτεχνικής παράδοσης που σφυρηλατήθηκε επί αιώνες, αλλά και μιας χώρας μικρής με βαθύ πολιτιστικό βάθος. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1979, η Σουηδική Ακαδημία θα επιβεβαιώσει τη συνέχεια αυτής της παράδοσης με την απονομή του Νόμπελ στον Οδυσσέα Ελύτη.
Ωστόσο, το Νόμπελ του Σεφέρη δεν είναι απλώς μια τιμητική διάκριση. Είναι ένα μνημείο συγχρονισμού ανάμεσα στο ελληνικό πνεύμα και τον κόσμο, μια στιγμή όπου η ελληνική γλώσσα –αδιάσπαστη, ζωντανή και βαθιά ανθρώπινη– άκουστηκε ξανά διεθνώς με καθαρή φωνή.
Περισσότερο από όλα, είναι η απόδειξη ότι η ποίηση, ακόμη και όταν «αναβρύζει ανάμεσα σ’ έναν λαό περιορισμένο», μπορεί να γίνει παγκόσμια. Όπως είπε ο ίδιος ο ποιητής:
«Το βασίλειό της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης».
Αναλυτικά η ομιλία:
«Τούτη την ώρα αισθάνομαι πως είμαι ο ίδιος μια αντίφαση. Αλήθεια, η Σουηδική Ακαδημία έκρινε πως η προσπάθειά μου σε μια γλώσσα περιλάλητη επί αιώνες, αλλά στην παρούσα μορφή της περιορισμένη, άξιζε αυτή την υψηλή διάκριση. Θέλησε να τιμήσει τη γλώσσα μου, και να – εκφράζω τώρα τις ευχαριστίες μου σε ξένη γλώσσα. Σας παρακαλώ να μου δώσετε τη συγγνώμη που ζητώ πρώτα- πρώτα από τον εαυτό μου.
Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. Ο ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμη πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: “Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα” λέει ο Ηράκλειτος· “ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν”.
Συλλογίζομαι πως δεν αποκλείεται ολωσδιόλου να ωφεληθεί ένας σύγχρονος επιστήμων, αν στοχαστεί τούτο το απόφθεγμα του Ίωνα φιλοσόφου. Όσο για μένα συγκινούμαι παρατηρώντας πως η συνείδηση της δικαιοσύνης είχε τόσο πολύ διαποτίσει την ελληνική ψυχή, ώστε να γίνει κανόνας και του φυσικού κόσμου. Και ένας από τους διδασκάλους μου, των αρχών του περασμένου αιώνα, γράφει: “…θα χαθούμε, γιατί αδικήσαμε…”. Αυτός ο άνθρωπος ήταν αγράμματος· είχε μάθει να γράφει στα τριάντα πέντε χρόνια της ηλικίας του. Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή. Το ίδιο και η ποίηση. Είναι για μένα σημαντικό το γεγονός ότι η Σουηδία θέλησε να τιμήσει και τούτη την ποίηση και όλη την ποίηση γενικά, ακόμη και όταν αναβρύζει ανάμεσα σ’ ένα λαό περιορισμένο. Γιατί πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης.
Παρατήρησαν, τον περασμένο χρόνο, γύρω από τούτο το τραπέζι, την πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης και στη λογοτεχνία· παρατήρησαν πως ανάμεσα σ’ ένα αρχαίο ελληνικό δράμα και ένα σημερινό η διαφορά είναι λίγη. Ναι, η συμπεριφορά του ανθρώπου δε μοιάζει να έχει αλλάξει βασικά. Και πρέπει να προσθέσω πως νιώθει πάντα την ανάγκη ν’ ακούει τούτη την ανθρώπινη φωνή που ονομάζουμε ποίηση. Αυτή τη φωνή που κινδυνεύει να σβήσει κάθε στιγμή από στέρηση αγάπης και ολοένα ξαναγεννιέται. Κυνηγημένη, ξέρει πού να ‘βρει καταφύγιο· απαρνημένη, έχει το ένστικτο να πάει να ριζώσει στους πιο απροσδόκητους τόπους. Γι’ αυτή δεν υπάρχουν μεγάλα και μικρά μέρη του κόσμου. Το βασίλειό της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης. Έχει τη χάρη ν’ αποφεύγει πάντα τη συνήθεια, αυτή τη βιομηχανία. Χρωστώ την ευγνωμοσύνη μου στη Σουηδική Ακαδημία, που ένιωσε αυτά τα πράγματα· που ένιωσε πως οι γλώσσες, οι λεγόμενες περιορισμένης χρήσης, δεν πρέπει να καταντούν φράχτες, όπου πνίγεται ο παλμός της ανθρώπινης καρδιάς· που έγινε ένας Άρειος Πάγος ικανός:
να κρίνει με αλήθεια επίσημη την άδικη μοίρα της ζωής,
για να θυμηθώ το Σέλλεϋ, τον εμπνευστή, καθώς μας λένε, του Αλφρέδου Νομπέλ, αυτού του ανθρώπου που μπόρεσε να εξαγοράσει την αναπόφευκτη βία με τη μεγαλοσύνη της καρδιάς του.
Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται.
Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Oιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Oιδίποδα.»
Διαβάστε επίσης:
Σαν σήμερα σίγησε η φωνή της Ειρήνης – Αφιέρωμα στον Τζον Λένον (φωτο, βίντεο)
9 Δεκεμβρίου 1987: Η άγνωστη ιστορία της πρώτης Ιντιφάντα (βίντεο)
Σαν σήμερα: Remember, remember, the 5th of November – Η Συνωμοσία της Πυρίτιδας
